Do myślenia potrzebny jest mózg, nie mówiąc już o człowieku.
S.J. Lec

Pierwsze teorie dotyczące fizjologii układu nerwowego mówiły, że po osiągnięciu dojrzałości układ nerwowy nie ulega zmianom, a obumarłe komórki nie ulegają odnawianiu. Wraz z rozwojem nauki (m.in. odkryciem ośrodków czynnościowych w mózgu) powstało szereg pytań, z których najważniejsze brzmiało:
Skoro mózg się nie zmienia, to w jaki sposób odbywa się proces uczenia się?
Przy dokładniejszym zbadaniu tego problemu okazało się, że teoria o niezmienności mózgu i układu nerwowego jest po prostu błędna. Oznacza to, że w specyficznych warunkach układ nerwowy, a w szczególności mózg, jest zdolny do zmian. Zjawisko to nazwano neuroplastycznością czy też plastycznością mózgu.

Neuroplastyczność dotyczy kilku obszarów:
- neuroplastyczność rozwojowa - dotyczy dzieci, u których zdolność do zmian w obrębie układu nerwowego jest największa, dlatego właśnie to dzieci mają największy potencjał uczenia sie nowych rzeczy;
- neuroplastyczność kompensacyjna - dotyczy osób, u których doszło do uszkodzeń w obrębie układu nerwowego na skutek np. urazu czy udaru, w takich przypadkach w pewnym ograniczonym zakresie funkcje realizowane przez uszkodzone części mózgu mogą zostać przejęte przez inne obszary, które przystosowują się własnie dzięki neuroplastyczności, takie zmiany można wspomóc rehabilitacją;
- neuroplastycznośc pamięciowa - jest efektem uczenia się.

Na czym polega neuroplastyczność?
Funkcjonalnie - na skutek powtarzających się bodźców zewnętrznych lub w efekcie uszkodzenia tkanki mózgowej, mózg ulega "przeprogramowaniu" - pewne reakcje ulegają wzmocnieniu, inne osłabieniu.
Anatomicznie - dzieje się to na skutek reorganizacji połączeń nerwowych, zwiększenia lub zmniejszenia ilości receptorów, tworzenia nowych i zanikania istniejących połączeń nerwowych. Nie wszystkie obszary mózgu mają taką samą zdolność do zmian, niektóre potrafią to robić całkiem dobrze, inne - praktycznie wcale.
Upraszczając ma tutaj zastosowanie zasada, że to co nie używamy zanika, a to czego używamy, ulega wzmocnieniu/rozbudowie.

Jakie są przykłady neuroplastyczności?
Np. u osób niewidomych brak zmysłu wzroku jest rekompensowany przez większą czułość pozostałych zmysłów. Dzieje się tak ponieważ obszary mózgu odpowiedzialne za przetwarzanie bodźców wzrokowych u osób niewidomych zaczynają pełnić inne funkcje (np. odpowiadają za pamięć werbalną - słowny zapis myśli). Wzmocnieniu ulegają także połączenia nerwowe - np. te odpowiedzialne za dotyk. Dzięki temu osoby niewidome potrafią dużo szybciej niż osoba widząca opanować czytanie pismem Brailla.
Innym przykładem neuroplastyczności jest warunkowanie (słynny pies Pawłowa).
Jeszcze innym przykładem jest rozwijanie uzależnień na skutek pobudzania układu nagrody (link).


Czy neuroplastyczność można wykorzystać w leczeniu zaburzeń psychicznych?
Skoro neuroplastyczność jest mechanizmem stojącym za rozwijaniem uzależnienień, więc jest możliwe wykorzystanie tego samego zjawiska do uzyskania efektów odwrotnych. Dotyczy to nie tylko uzależnień, ale innych problemów, które przejawiają się zaburzoną pracą mózgu - np. depresja, zaburzenia odżywiania, organiczne zaburzenia nastroju i inne. Taka terapia oparta na neuroplastyczności to praca nad:
- postrzeganiem,
- reagowaniem,
- działaniem,
- sposobem myślenia i wyobrażania sobie.
W wielkim uproszczeniu chodzi o naukę rozpoznawania tzw. "chorego myślenia", wypracowywania zdrowych sposobów na radzenie sobie ze stresem, emocjami itd. Zmuszając się do myślenia i działania w zdrowy sposób, dostarczamy mózgowi bodźców, które stymulują "zdrowe" połączenia mózgowe, a połączenia "niezdrowe" zmniejszają swoją aktywność i dzięki temu przechodzą w tryb "uśpienia". Na takich zasadach działa m.in. terapia behawioralno-poznawcza. Efekty neuroplastyczności mogą być wspomagane lekami, a także odpowiednią dietą.