U podstaw każdego uzależnienia leży aktywacja układu nagrody. Jego głównym zadaniem jest uczenie się przez pozytywne wzmocnienie - zwiększenie prawdopodobieństwa wykonania czynności, które aktywując układ nagrody są źródłem przyjemnych doznań. W sytuacji, gdy aktywacja układu nagrody odbywa się w sposób bezpośredni - tzn. wprowadzamy do organizmu substancje wpływające na działanie układu nagrody, mamy do czynienia z uzależnieniem chemicznym, a substancje te nazywamy psychoaktywnymi (są to substancje, które mogą pokonać barierę krew-mózg). Są to np. alkohol, kokaina, amfetamina, nikotyna itd. Ale przecież nie tylko substancje psychoaktywne aktywują układ nagrody, podobny efekt mają także przeróżne czynności - np. seks, jedzenie, gry komputerowe itd. - słowem wszystko to, co jest źródłem przyjemności. W sytuacji, gdy nasz mózg odbiera coś, jako źródło przyjemności zapamiętuje ten fakt, a następnie wpływa na procesy podejmowania decyzji w taki sposób, że kwestia wykonania danej czynności jest częściej "rozpatrywana pozytywnie".

Przykłady uzależnień behawioralnych:
- nałogowy hazard,
- uzależnienie od seksu,
- uzależnienie od Internetu i gier komputerowych,
- uzależnienie od jedzenia,
itd.

Aktywacja układu nagrody w przypadku uzależnień behawioralnych to tylko pierwszy element nałogu. Inne cechy to:
1. oczekiwanie - obiekt uzależnienia staje się źródłem rozładowania napięcia, którego źródłem mogą być przeróżne czynniki zewnętrzne, ale także dłuższy brak kontaktu z obiektem;
2. tolerancja - wraz z rozwijaniem się nałogu, stały kontakt z obiektem uzależnienia przestaje dostarczać gratyfikacji na tym samym poziomie, więc zwiększa się częstość lub intensywność tych kontaktów;
3. destrukcja - przez nałóg zaniedbywane są inne aspekty życia danej osoby - zawodowy, rodzinny, towarzyski;
4. utrata kontroli - głównym motorem podejmowanych decyzji staje się nałóg, zachowanie danej osoby staje się bardziej impulsywne i/lub kompulsywne;
5. mechanizmy obronne - uruchomienie tych mechanizmów ma za zadanie chronić daną osobę przed zmierzeniem się z konsekwencjami nałogu i podtrzymać zachowania nałogowe (np. ukrywanie przed bliskimi rzeczywistej skali nałogu, bagatelizowanie sytuacji itd.)
6. problem odstawienia - nagłe przerwanie używania powoduje konsekwencje psychiczne (trudności lub nawet niemożliwość poprawy nastroju i rozładowania napięcia za pomocą innych środków niż ten, będący obiektem nałogu) i fizyczne (dolegliwości somatyczne jak np. przyspieszone tętno, tiki nerwowe, drżenie rąk, zaburzenia apetytu itd.).
7. ryzyko nawrotów i potknięć.
Wszystkie powyższe cechy dotyczą także uzależnień chemicznych.

Kontrowersje
Pomimo tego, że obecnie panuje tendencja do uwzględnienia uzależnień behawioralnych w medycznych klasyfikacjach, nie wszyscy badacze uznają uzależnienia behawioralne za prawdziwe. Największe kontrowersje w tym temacie wynikają z:
1. badania nad uzależnieniami behawioralnymi nie wykluczyły możliwości, że mechanizm ich wykształcania może być na tyle różny od mechanizmu wykształcania uzależnień chemicznych, że są to dwa odrębne zjawiska (co prawda w obu przypadkach cały proces zaczyna się w układzie nagrody, jednak nie wyklucza to, że aktywacja tego układu w obu przypadkach znacznie się różni);
2. uznanie powszechnych czynności za obiekt nałogu trywializuje problem uzależnień chemicznych (chodzi tutaj przede wszystkim o aspekt fizyczny uzależnień chemicznych czyli szkody jakie w organizmie osoby uzależnionej powodują substancje psychoaktywne, ponieważ w wymiarze psychicznym i społecznym szkody w obu przypadkach mogą być równie poważne);
3. wprowadzenie pojęcia uzależnień behawioralnych rozmywa granice uzależnienia, przy odpowiednio dobranych kryteriach można wykazać, że każdy jest od czegoś uzależniony.

Uzależnienia behawioralne a uzależnienia chemiczne
Najważniejsze różnice między nimi to:
1. W przypadku uzależnień chemicznych pierwszym krokiem w leczeniu jest detoksykacja, czyli oczyszczenie organizmu osoby uzależnionej z substancji, która jest obiektem uzależnienia, w przypadku uzależnień behawioralnych tego nie ma.
2. Podatność na uzależnienia chemiczne u różnych osób mniej się różni między sobą, niż w przypadku uzależnień behawioralnych;
3. Uzależnienia chemiczne mają przeważnie większe konsekwencje dla zdrowia fizycznego. Jest to dość skomplikowany problem ze względu na to, że poszczególne uzależnienia behawioralne mogą również wiązać się z takimi konsekwencjami (np. uzależnienie od seksu zwiększa ryzyko zachorowania na choroby przenoszone drogą płciową, uzależnienie od jedzenia prowadzi do otyłości i problemów z tym związanych).
4. W przypadku uzależnień behawioralnych praktycznie nie istnieje ryzyko przedawkowania.
5. Istnieją badania, wg których zaburzenia funkcji poznawczych u osób uzależnionych chemicznie zdecydowanie różnią się od tych, u osób uzależnionych behawioralnie.