Zaprzeczanie własnej chorobie jest jest jednym z mechanizmów obronnych występujących w uzależnieniach, ale także innych zaburzeniach psychicznych (np. zaburzeniach odżywiania). W taki sposób dana osoba radzi sobie z wewnętrznymi konfliktami, z problemami, z niezaspokojonymi potrzebami, ze stresem. Każde podejmowane działanie wiąże się z określonymi konsekwencjami - pozytywnymi i negatywnymi.

Przyjmowanie substancji psychoaktywnych zaspokaja potrzeby osoby uzależnionej, głównie emocjonalne, co jest postrzegane jako korzyść. Zaprzeczanie polega na tym, że negatywne efekty przyjmowania tych środków nie są przyjmowane do wiadomości. W ten sposób osoba uzależniona tworzy wokół siebie iluzję, dzięki której doświadcza ona tylko tego, co uważa za pozytywne skutki nałogu. Jest to iluzja, ponieważ niezależnie od tego jak bardzo ignoruje się skutki negatywne, one istnieją i wpływają na życie osoby uzależnionej.

Typowe zaprzeczenia i iluzje związane z uzależnieniami:

• zaprzeczanie istnienia problemu (nie mam problemu z alkoholem, w każdej chwili mogę przestać pić, nie jestem alkoholikiem, bo nie upijam się);


• odmowa leczenia (przecież ja wcale nie jestem chory);


• niedostrzeganie krótko- i długofalowych konsekwencji uzależnienia, nawet jeżeli są one ewidentnie obecne (jestem zdrowy jak rydz, poza tym jeden mały kieliszek jeszcze nikomu nie zaszkodził);


• bagatelizowanie objawów (to nie kac, po prostu źle spałem/złapałem grypę/zaszkodziła mi kolacja);


• przeinaczanie informacji i faktów dotyczących przyjmowania substancji psychoaktywnych (lekarze zalecają alkohol na poprawę trawienia).

Mechanizmy obronne w postaci zaprzeczeń i iluzji często dotyczą nie tylko samej osoby uzależnionej, ale także jej bliskich, którym wygodniej jest nie dostrzegać tego, co niewygodne, lub mogłoby spowodować konflikty w rodzinie.
Szukanie sposobów racjonalnego wytłumaczenia osobom uzależnionym, że potrzebują pomocy, w sytuacji, gdy mają one w pełni rozwinięty system zaprzeczeń i iluzji jest skazane na porażkę. Jest to efekt choroby. Wydaje się, że jedynym sposobem na to, aby ten system zaprzeczeń i iluzji zerwać, jest pozwolenie osobie uzależnionej na doświadczenie pełni konsekwencji jej choroby. Pozwolenie jej na dotarcie do punktu, w którym nie będzie ona w stanie dłużej ignorować narastających problemów związanych z nałogiem – emocjonalnych, finansowych, społecznych itd.